ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ - Punjabi Language

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1: ਬੋਲੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ?

ਉੱਤਰ : ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਗਲ-ਬਾਤ ਜਾਂ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਵ ਦਸਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਬੋਲਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2:ਉੱਪ-ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤਿਕ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਕੀਹ ਭਾਵ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਖਾਸ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੋਰ। ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂ ਉੱਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਸਾਹਿੱਤਿਕ ਜਾਂ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਹੋਣਾ ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ,ਜਿਸ ਦੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਹਿੱਤਿਕ ਜਾਂ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਾਹਿੱਤਿਕ ਜਾਂ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੁੱਧ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ 14 ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ

1. ਇਹ ਬੜੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਹੈ।

2. ਇਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

3. ਇਸ ਵਿਚ ਘ, ਝ, ਢ, ਭ, ਧ ਅਤੇ ੜ ਦੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਧੁਨੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀਆਂ ਹਨ।

4. ਇਹ ਦੂਜੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਬਦ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੋ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਬੋਲੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨਵੀਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

5. ਇਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਲਿੱਪੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਲਿੱਪੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਲਿੱਪੀ

ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਚਿੰਨਾਂ (Symbols) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਚਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣ ਜਾਂ ਅੱਖਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਰਣਾਂ ਜਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉਸ ਬੋਲੀ ਦੀ “ਲਿੱਪੀ” ਜਾਂ “ਵਰਣਮਾਲਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਰੋਮਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਹੈ। ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਾਂ “ਪੈਂਤੀ” ਜਾਂ “ਪੈਤੀ-ਅਖਰੀ” ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪੈਂਤੀ (35) ਅੱਖਰ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜ - ਪੰਜ ਦੀਆਂ ਸੱਤ (7) ਟੋਲੀਆਂ ਜਾਂ ਵਰਗਾਂ (groups)ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਗਏ ਹਨ: ਜਿਵੇਂ:--

ਪੈਂਤੀ ਅੱਖਰੀ

ੳ ਅ ੲ ਸ ਹ .....ਮੁਖ ਵਰਗ ਜਾਂ ਟੋਲੀ

ਕ ਖ ਗ ਘ ਙ .....ਕ ਵਰਗ

ਚ ਛ ਜ ਝ ਞ .....ਚ ਵਰਗ

ਟ ਠ ਡ ਢ ਣ .....ਟ ਵਰਗ

ਤ ਥ ਦ ਧ ਨ .....ਤ ਵਰਗ

ਪ ਫ ਬ ਭ ਮ .....ਪ ਵਰਗ

ਯ ਰ ਲ ਵ ੜ .....ਯ ਵਰਗ

ਨਵੀਨ ਟੋਲੀ

ਇਹਨਾਂ ਪੈਂਤੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਅੱਖਰਾਂ ਹੇਠ ਬਿੰਦੀ ( .) ਲਾ ਕੇ ਪੰਜ ਨਵੇਂ ਅੱਖਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਨਵੇਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਟੋਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜ ਨਵੇਂ ਅੱਖਰ ਹਨ : ਸ਼ ਖ਼ ਗ਼ ਜ਼ ਫ਼ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵੀਨ ਅੱਖਰ ਲ਼ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇਹ ਛੇ ਅੱਖਰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹਨ। ਸ਼ ਖ਼ ਗ਼ ਜ਼ ਫ਼ ਲ਼

ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਣ ਦੋ ਅੱਖਰ ਸ਼ ਅਤੇ ਜ਼ ਹੀ ਬਹੁਤਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਚਾਰ ਨਵੀਨ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣ

ਹੋਰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਣ,ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੇਮ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੇਮਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ:-

(1) ਵਰਣ-ਬੋਧ (Orthography)

(2) ਸ਼ਬਦ-ਬੋਧ (Etymology)

(3) ਵਾਕ-ਬੋਧ (Syntax)

ਵਰਣ-ਬੋਧ:- ਵਰਣ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾ ਅੱਖਰ ਹੈ। ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਜਿਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਅੱਖਰਾਂ, ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਿਲੇ, ਉਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਵਰਣ-ਬੋਧ ਜਾਂ ਅੱਖਰ-ਬੋਧ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਬਦ-ਬੋਧ:- - ਵਿਆਕਣ ਦੇ ਜਿਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ, ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਨੇਮਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਮਿਲੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ-ਬੋਧ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਵਾਕ-ਬੋਧ-:- - ਵਿਆਕਣ ਦੇ ਜਿਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨੇਮ ਅਤੇ ਢੰਗ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਵਾਕ-ਬੋਧ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਰਣ-ਬੋਧ ਜਾਂ ਅੱਖਰ-ਬੋਧ (Orthography) ਗੁਰਮੁਖੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (ਲਿੱਪੀ) (Lippi) ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ:-

(1) ਅੱਖਰ (2) ਲਗਾਂ (3) ਲਗਾਖਰ

(1) ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਵਰਣ

ਊਪਰ ਦੱਸੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ।

(2) ਲਗਾਂ

ਅਖਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਂ ਜਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਦਸ (10) ਲਗਾਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੂਪ

ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:--